با وجود این، برخلاف دیگر حوزه‌ها موضوع مشارکت اجتماعی در حوزه پژوهشی تاکنون کمتر در کشور مطرح شده است. شاید به همین دلیل است که امسال برای نخستین بار شاهد نام‌گذاری یکی از روزهای هفته پژوهش با عنوان روز «پژوهش و فناوری و مشارکت مردم» هستیم.
اما مفهوم مشارکت در پژوهش چیست و این مشارکت با چه ابزاری و چگونه قرار است محقق شود و مهم‌تر اینکه تحقق چنین هدفی با چه چالش‌هایی مواجه است؟
زمینه مناسبی برای مشارکت مردم در پژوهش فراهم نیست
مدیر گروه مطالعات مدیریت آموزش عالی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در پاسخ به قدس می‌گوید: مشارکت اجتماعی در بخش پژوهش یعنی مشارکت ذی‌نفعان بخش پژوهش در تصمیم‌گیری، اجرا و ارزیابی پژوهش‌ها.
احمدرضا روشن می‌افزاید: در هر بخشی وقتی از مشارکت مردم می‌گوییم باید ذی‌نفعان آن را احصا کنیم که این موضوع در بخش تحقیقات، شامل دانشگاه‌ها، پژوهشگران، صنعتگران یا کسانی می‌شود که پژوهش برای آن‌ها انجام می‌گیرد. بنابراین مشارکت اجتماعی یعنی باید این‌ها در تصمیم‌گیری در اجرا و ارزیابی مربوط به حوزه پژوهش حضور و نقش داشته باشند.
وی با اشاره به اینکه در حال حاضر شرایط و زمینه برای مشارکت مردم در حوزه پژوهش فراهم نیست، می‌گوید: متأسفانه روش یاد شده یا همان دخالت ذی‌نفعان و مردم در تصمیم‌گیری، اجرا و ارزیابی پژوهش‌ها به‌خوبی در کشور پیاده نمی‌شود و به همین دلیل برای مثال در زمینه اجرا الان با یک رانت در بخش پژوهش مواجه هستیم. یعنی طرح‌های نان و آب دار فقط به افراد با نفوذ و کسانی که پارتی دارند داده می‌شود. در حالی که باید به عموم مردم فرصت رقابت در طرح‌های پژوهشی داده شود. یا ارزیابی بخش پژوهشی هم باید با دخالت و نقش مردم یا همان ذی‌نفعان بخش پژوهش و سازمان‌های مستقل انجام شود که در حال حاضر چندان چنین چیزی را شاهد نیستیم. این درحالی است که هرقدر شاهد مشارکت بیشتر ذی‌نفعان و مردم در پژوهش‌ها باشیم در نهایت کشور وضعیت بهتری پیدا می‌کند.
روشن با اشاره به اینکه ما یک‌سری مشکلات درزمینه مشارکت اجتماعی در حوزه یاد شده داریم، می‌افزاید: نبود یک الگوی حکمرانی خوب سبب شده مشارکت مطلوب مردم را در بخش پژوهش نداشته باشیم. بنابراین برای ارتقای سطح مشارکت آن‌ها در حوزه پژوهش باید ابتدا این مشکل را رفع کنیم و برای این منظور هم ابتدا نهادها و دستگاه‌های مسئول از جمله وزارت علوم، وزارت بهداشت، شورای عالی انقلاب فرهنگی و... باید الگوی حکمرانی خوب را در بخش پژوهشی خود به اجرا درآورند. برای مثال اگر قرار است در شورای معاونان وزارت علوم درخصوص پژوهش تصمیم‌گیری شود ذی‌نفعان این حوزه را هم در آن جلسه شرکت دهند و از نظراتشان استفاده کنند. درواقع اگر بتوانیم از خرد جمعی جامعه هدفمان استفاده کنیم نتیجه کار، گرفتن تصمیم بهتر خواهد بود.
تقویت انجمن‌های علمی و صنفی مطمئن‌ترین مسیر برای افزایش مشارکت مردمی در بخش پژوهش است، به دلیل آنکه انجمن‌ها حلقه واسط میان حاکمیت و بخش‌های تصمیم‌گیر با ذی‌نفعان و مردم هستند.
دولت برنامه مشخصی برای مشارکت اجتماعی نداشته است
عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی نیز نگاهی مشابه به موضوع دارد و به قدس می‌گوید: وزارت علوم تاکنون برنامه مشخصی در زمینه مشارکت اجتماعی در حوزه تحقیقات و پژوهش نداشته است. فقط یک کارهایی در زمانی که دکتر شهاب جنایی، دستیار وزیر علوم در موضوع مردمی‌سازی بود انجام شد که با تغییرات مدیریتی، آن‌ها نیز بر زمین ماند. البته ما در مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی میز پژوهشی با عنوان مشارکت مردمی در حوزه آموزش عالی داشتیم که مفهوم مشارکت مردمی را احصا و تبیین می‌کردیم.
سمیه نصیرزاده با ابراز بی‌اطلاعی از برنامه‌های حال حاضر وزارت علوم برای عملیاتی کردن مشارکت مردمی در حوزه پژوهش اظهار می‌کند: مشارکت مردمی در فرایند تصمیم‌گیری، اجرا و نظارت بر پژوهش‌ها قطعاً عامل کلیدی در ارتقای کیفیت آموزش عالی و پژوهش در کشور خواهد بود.
وی با اشاره به اینکه ذی‌نفعان آموزش اعم از دانشجو، استاد و گروه‌های مردمی به شکل‌های مختلف می‌توانند در ارتقای کیفیت آموزش و پژوهش کمک کنند، می‌افزاید: مثلاً این مهم به صورت مستقیم و غیرمستقیم از طریق حمایت‌های مالی، فکری، تجهیز امکانات و زیرساخت و... می‌تواند انجام شود. الان بیشتر تجاری‌سازی ایده‌ها در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه به کمک مردم انجام می‌گیرد. بنابراین اگر این اتفاق در کشور ما بیفتد علاوه بر اینکه نیازهای علمی در حوزه پژوهشی برآورده می‌شود بسیاری از مسائل اقتصادی و اجتماعی جامعه هم رفع می‌شود.
نصیرزاده در همین زمینه ادامه می‌دهد: کمک‌های مالی افراد و مؤسسات خیریه در تأمین منابع مالی موردنیاز دانشگاه‌های برتر دنیا نقش خیلی پررنگی دارند؛ مثلاً کمک مالی مؤسسات خیریه و مردم در سال۲۰۱۶ به دانشگاه هاروارد به حدی بود که رئیس این دانشگاه می‌گفت اگر این دانشگاه تا ۱۵ سال دیگر هم کمکی دریافت نکند به‌راحتی می‌تواند به فعالیتش ادامه دهد. به همین خاطر کیفیت آموزشی و زیرساخت‌های پژوهشی این‌گونه دانشگاه‌ها ارتقا یافته است.
وی سپس به موضوع چالش‌های حرکت به سمت مشارکت مردمی در حوزه پژوهش هم اشاره می‌کند و می‌گوید: برای تحول و کارآمدی هر نظام حکمرانی در حوزه آموزش عالی و حتی حکمرانی در سطح جامعه باید سه بخش دولتی، خصوصی و مردمی مشارکت فعال داشته باشند. اما متأسفانه در کشور ما تنها بخشی که کار می‌کند بخش دولتی است. یعنی بخش مردمی و خصوصی در حوزه آموزش عالی غیر از دانشگاه آزاد چندان مورد توجه قرار نگرفته‌اند که ریشه این موضوع به ساختار نظام آموزش عالی برمی‌گردد. مثلاً به دلیل متمرکز بودن این ساختار، طبعاً نوع مدیریت ما هم متمرکز خواهد بود در نتیجه موجب می‌شود خیران، انجمن‌ها و کانون‌ها نتوانند به نحو مناسبی فعالیت کنند.
نصیرزاده ادامه می‌دهد: با مطالعات تطبیقی درمی‌یابیم مشارکت مردمی در کشورهای دیگر به عنوان یک اقدام ضروری در تمام نظام‌های حکمرانی‌شان پیش‌بینی شده و برای تحقق آن برنامه‌ریزی‌های مناسب و دقیقی صورت گرفته است. یعنی مردم به عنوان مخاطب اصلی‌شان در فرایند تصمیم‌گیری، اجرا و نظارت برنامه‌های مربوط به آموزش عالی و پژوهش‌ها مشارکت دارند، این درحالی است که در ایران فرایند یاد شده از سوی دولت چندان به رسمیت شناخته نشده است.
وی با اشاره به اینکه در قانون اساسی و آیین‌نامه‌های داخلی تعریف دقیق و جامعی از تشکل‌های مردمی نیامده است، می‌افزاید: همین موضوع یکی از اصلی‌ترین چالش‌های مشارکت مردمی در حوزه آموزش عالی و پژوهش محسوب می‌شود، چون تشکل‌ها و گروه‌های مردمی احساس بی‌هویتی می‌کنند.
از سوی دیگر اعتماد عمومی به تشکل‌های مردمی دچار خدشه شده است، به‌طوری که بعضی‌ها احساس می‌کنند اگر به تشکلی کمک کنند، این کمکشان در جای درست صرف نمی‌شود. بنابراین برای افزایش سطح مشارکت مردم باید چالش‌های یاد شده را برطرف کنیم.
واقفان و خیران در حوزه آموزش عالی و پژوهش کم است
معاون پژوهشی وزارت علوم هم در پاسخ به قدس می‌گوید: مشارکت مردمی، ابعاد مختلفی دارد که یکی از آن‌ها وقف، خیریه و کمک مالی است.
پیمان صالحی با اشاره به اینکه ایرانیان مردم با اعتقادی هستند و به همین دلیل به میزان بسیار زیادی در حوزه امور خیریه و وقف مشارکت می‌کنند، می‌افزاید: اما مردم ما هنوز آن‌گونه که باید در حوزه علم و فناوری ورود نکرده‌اند. هرچند واقفان و خیران فوق‌العاده‌ای در حوزه آموزش عالی و پژوهش داریم؛ اما تعدادشان نسبت به عدد کل واقفان در کشور بسیار کم است.
وی از کمک مالی ۵۳میلیارد دلاری افراد و مؤسسات خیریه به دانشگاه هاروارد تاکنون خبر می‌دهد و عنوان می‌کند: پس پژوهش و فناوری می‌تواند یکی از حوزه‌های مهم با مشارکت مردمی در ایران باشد. البته این یک جاده دوطرفه است. یعنی ما نیز به عنوان متولی حوزه پژوهش و فناوری باید پاسخگوی نیازهای جامعه باشیم. پس این هم به نوعی مشارکت است، چون اگر نیازهای آن‌ها را پاسخ دهیم حتماً مشارکت مردم نیز در این حوزه افزایش می‌یابد. البته منظورم از مشارکت مردم صرفاً مالی نیست؛ بلکه مشارکت در حوزه‌هایی است که نیاز به زیرساخت‌هایی دارند و مردم می‌توانند به رفع آن‌ها کمک کنند.
نظر شما